انقلاب فکری و آغاز بیداری در بخارا

عوامل شکل گیری جنبش معارف پروری در آغاز سدۀ بیستم و وقایع مرتبط با آن، با مباحثه ها و مناظره های متعددی در میان محققان، مورخان و تئوریسین های انقلابی همراه است. استاد عینی و ف. خواجه اف ازجمله محققان تجددخواهی هستند که دربارۀ نحوۀ شکل گیری این جنبش و مسائل مرتبط با آن اظهارنظر کرده اند. بررسی محققان در این زمینه نشان دهنده تأثیر احمد کلّه (پدر ادبیات نوی تاجیک)، احمد دانش و دیگر معارف پروران تاجیک مانند واضح و شاهین در شکل گیری انقلاب فکری بخاراست. معارف پروران دورۀ نو نیز که ادامه دهندۀ سنت های احمد دانش و آرمان های معارف پروری او بودند، در شکل گیری افکار نوجویان نقشی بارز داشتند. در این مقاله، ضمن تبیین نقش این افراد، تأثیر نشریات داخلی و خارجی مثل حبل المتین، چهره نما، پرورش، ملانصرالدین، بخارای شریف، وقت، شورا و... در شکل گیری جریان بیدارگریبررسی شده است. گسترش کتاب های معارف پروران ایرانی مثل سیاحت نامۀ ابراهیم بیک اثر زین العابدین مراغه ای، کتاب احمد یا سفینۀ طالبی اثر عبدالرحیم طالبوف و نوشته های میرزا ملکم خان از عوامل دیگری است که در انقلاب فکری بخارا تأثیری انکارناپذیر داشته است. نگارنده در پایان مقاله به این نتیجه رسیده است که آثار معارف پروران تاجیک، قلمروی ترکستان و دیگر خلق ها، در تفکر و جهان بینی روشنفکران تاجیک انقلاب فکری بزرگی را به وجود آورد که نمایندگانش با تأسیس مکتب و معارف، سازمان و گروه های مخفی، روزنامه و مؤسسه های فرهنگی، مردم را به علم آموزی، اصلاح و نوسازی جامعه هدایت کردند.